ChAD – odmiany i typy choroby

Choroba afektywna dwubiegunowa (ChAD) może przebiegać w różny sposób. Tak jak wiele innych schorzeń może zaczynać się w różnym okresie życia, choć najczęściej ten początek przypada na młodość lub wczesną dorosłość. Pierwszym epizodem chorobowym może być depresja albo mania. Nasilenie objawów chorobowych w okresie rzutu choroby może znacznie się różnić i rozciągać od dolegliwości łagodnych i niemal niezauważalnych do obrazu bardzo ciężkiego epizodu chorobowego. Wielu chorych, przez cały okres trwania choroby, nie wymaga leczenia w szpitalu, inni zaś takiego leczenia, okresowo, potrzebują.

Są podstawy, aby wyodrębnić kilka typów choroby afektywnej dwubiegunowej. Podstawą do dzielenia ChAD na typy są różnice w przebiegu choroby które dotyczą:

długości faz chorobowych
obecności bądź nieobecności okresów zdrowia (remisji) między okresami choroby
częstotliwości z jaką pojawiają się kolejne epizody choroby

Te różne typy przebiegu (wzorce, „sposoby chorowania”) mogą utrzymywać się przez cały czas trwania choroby albo przez znaczną jego część.

Główne typy choroby afektywnej dwubiegunowej:

Zaburzenie afektywne typ I – jedna z postaci nazywanych „klasycznymi”. Przebieg choroby (o ile nie dojdzie do jej skutecznego leczenia) jest zazwyczaj ciężki. Nasilenie obu biegunów chorobowych może być silne, a nawet dramatycznie silne. Występują depresje i pełnoobjawowe manie, te drugie często wymagają leczenia w szpitalu. Długość manii wynosi typowo od 2 tygodni do 5 miesięcy, depresje są dłuższe: 4-9 miesięcy. W sumie przewaga długości okresów depresji nad okresami manii jest kilkukrotna. Między rzutami choroby występują okresy bez objawów choroby (remisje), o długości od kilku miesięcy do kilku lat. Mimo dużego nasilenia objawów choroby w zaburzeniu typu I; właśnie w tej grupie chorych dobrą skuteczność leczniczą może mieć lit (węglan litu). U około połowy osób leczonych litem ustępują całkowicie objawy choroby. Amerykański psychiatra, prof. Terence Ketter, zaproponował, aby klasyczną postać choroby afektywnej dwubiegunowej nazwać „chorobą Cade’a”, na cześć lekarza, który odkrył lecznicze działanie węglanu litu – pierwszego skutecznego, i do dziś z powodzeniem używanego, leku w ChAD.
Zaburzenie afektywne typ II – druga z postaci „klasycznych” choroby afektywnej dwubiegunowej. Odznacza się tym, że w tym typie przebiegu choroby depresje mogą być ciężkie, ale manie są zawsze łagodne (hipomanie) i trwają krótko, do trzech tygodni. Występują też wyraźne okresy pełnej remisji objawów. Postać ta nie wykazuje tendencji przechodzenia w typ I i może być, w pewnym sensie, uważana za odrębną od niej chorobę. U części osób może natomiast przejść w ChAD z szybką zmianą faz.
ChAD z szybką zmianą faz (ang. rapid cycling) to takie zaburzenie dwubiegunowe, w którym w ciągu roku występuje 4 lub więcej okresów depresji lub manii. Poszczególne fazy choroby poprzedzielane są bardzo krótkimi okresami zdrowia, albo, co jest częste, przechodzą jedna w drugą. W wypadku takiego naprzemiennego przebiegu choroby okresy remisji mogą w ogóle nie występować. Ten obraz choroby występuje u kilkunastu procent osób z zaburzeniem dwubiegunowym. Choroba może w taki sposób przebiegać od samego początku (u 1/3 chorych), może też pojawić się po kilku lub kilkunastu latach przebiegu klasycznego(u 2/3 chorych). Przyczyny przejścia postaci typu I lub II w rapid cycling są słabo poznane. Przebieg ChAD z szybką zmianą faz może też, po pewnym czasie, zwłaszcza w czasie leczenia, zmienić przebieg na klasyczny.
CHAD z bardzo szybką zmianą faz. Poza rapid cycling istnieją też przebiegi choroby z jeszcze szybszą, częstszą, zmianą faz chorobowych. W 1996r. wprowadzono (Kramlinger i Post) pojęcie ChAD z ultraszybką zmianą faz (ultra-rapid cycling bipolar disorder), gdy epizody chorobowe trwają kilka dni do kilku tygodni oraz ChAD z okołodobową zmianą faz (ultradian cycling bipolar disorder), gdy oba bieguny choroby ujawniają się, nieraz kilkakrotnie, w okresie 24–48 godz.
Zaburzenie afektywne typ sezonowy. Termin „sezonowy” kojarzy się dziś częściej z depresją (depresja nawracająca sezonowo). Zjawisko sezonowości może jednak dotyczyć także zaburzeń dwubiegunowych. Zresztą pierwszy historyczny opis zaburzeń afektywnych nawracających sezonowo dotyczył właśnie zaburzenia dwubiegunowego, takiego w którym depresje występują regularnie w miesiącach jesienno-zimowych, a okresy wzmożonego samopoczucia wiosną i latem. Istnieją niewątpliwie chorzy z takim przebiegiem choroby.

Prawdopodobnie pierwszy nowożytny opis choroby afektywnej dwubiegunowej dokonany przez w 1851 r. przez francuskiego lekarza Jean-Pierre’a Falreta w której nazwał tę chorobę folie circulaire był opisem przebiegu ChAD z szybką zmianą faz.

Postać ChAD z szybką zmianą faz występuje częściej u kobiet i u osób z wcześniejszym przebiegiem typu II. Jeśli choroba przebiega w taki sposób od początku, to, zwłaszcza u osób młodych, może być trudna do zdiagnozowania. Bywa bowiem rozpoznawana błędnie jako zaburzenia osobowości albo problemy rozwojowe (psychologiczne).

Spektrum CHAD

Wymienione wyżej odmiany choroby nie wyczerpują bogatego obrazu klinicznego zaburzeń afektywnych dwubiegunowych. Ponadto, począwszy od lat 80-tych ub. w. zauważono jeszcze inne przebiegi zaburzeń afektywnych, które, jak wiele na to wskazuje, są zaburzeniami pokrewnymi chorobie afektywnej dwubiegunowej, ale ich obraz nie odpowiada jednak ChAD w obecnym jej rozumieniu. Dostrzeżenie tych, zapewne istniejących już i wcześniej, zaburzeń spowodowało, że powstał problem jak je nazwać i zakwalifikować. W efekcie pojawiała się zupełnie nowa tendencja diagnostyczna dotycząca także i ChAD. Zaproponowano mianowicie rozszerzenie pojęcia „dwubiegunowości” czy, inaczej mówiąc, niestabilności afektywnej, poza chorobę maniakalno-depresyjną w jej obecnym rozumieniu. Innymi słowy, zaproponowano pewne pojęcie nadrzędne, które ma łączyć wiele stanów, o znacznie nawet różniącym się obrazie chorobowym, które jednak łączy niestabilność dotycząca afektu, napędu, rytmów snu i innych podstawowych regulacji biologicznych. Ponieważ, jak wskazują badania (zwłaszcza epidemiologiczne i genetyczne), ma miejsce istotne pokrewieństwo tych zaburzeń z ChAD, zaproponowano, aby wszystkie te problemy zdrowotne określać terminem spektrum choroby afektywnej dwubiegunowej (Akiskal, 1983). Pojęcie spektrum choroby afektywnej dwubiegunowej obejmuje więc, poza od dawna znanymi typami choroby (typ I i typ II, typy z szybkimi zmianami faz), wiele innych form zaburzeń. Zalicza się tu m.in. osoby, u których występują wyraźne depresje, natomiast okresy hipomaniakalne są wyjątkowo krótkie, np. kilkugodzinne lub kilkudniowe. Istnieje też grupa osób, u których łagodne hipomanie nie występują spontanicznie, a tylko w czasie przyjmowania leków przeciwdepresyjnych. Są też osoby, które przewlekle ujawniają cechy hipertymii (łagodnej hipomanii), a poza tym miewają okresy depresji. Proponuje się tu też zaliczyć osoby u których występują wyłącznie depresje, ale bardzo krótkie (do kilku dni) i często się powtarzające (ang. recurrent brief depression).

Warto zauważyć, że jeszcze kilka lat temu pojęcie spektrum było hipotezą. Dziś można już powiedzieć, że rozszerzenie perspektywy diagnostycznej w ten sposób jest uzasadnione i przynosi bardzo konkretne korzyści wielu chorym. Brak odpowiedniego pojęcia i klasyfikacji był bowiem przyczyną, że tego rodzaju problemy zdrowotne nie były ani dostrzegane, ani naukowo badane, ani prawidłowo leczone.

Wraz z pojawieniem się pojęcia spektrum choroby afektywnej dwubiegunowej rozumienie istoty choroby przesunęło się z „dwubiegunowości” w kierunku „niestabilności”. Problemy wielu chorych lepiej bowiem oddaje słowo niestabilność (afektywna, energetyczna, emocjonalna) niż klasycznie rozumiana dwubiegunowość (afektywna, energetyczna, emocjonalna). Dlatego wydaje się, że problemy zawierające się w obrębie całego spektrum ChAD mogą być też trafnie określone nie tylko jako spektrum dwubiegunowości, ale też spektrum niestabilności. Możliwe, że rozumienie choroby afektywnej dwubiegunowej i pokrewnych jej zaburzeń będzie jeszcze bardziej ewoluowało w takim właśnie kierunku.

Stanisław Porczyk, specjalista psychiatra